İş Sağlığı ve Güvenliği (İSG): Çalışma Hayatının Temel Taşı

• Tehlike: İşyerinde var olan veya dışarıdan gelebilecek, çalışana, işyerine veya çevreye zarar verme potansiyeli olan kaynak, durum veya işlemdir. Tehlike, zararın kaynağıdır.
  • Örnekler: Kaygan zemin, koruyucusuz makine, gürültü, toksik kimyasal, yüksekte çalışma, elektrik kaçağı, monoton iş.
• Risk: Belirli bir tehlikeden kaynaklanan zararlı bir sonucun (kaza, yaralanma, hastalık) meydana gelme olasılığı ile bu sonucun potansiyel şiddetinin bileşkesidir. Risk, tehlikenin zarara dönüşme ihtimalidir.
  • Risk = Olasılık x Şiddet
  • Örnekler: Kaygan zeminden dolayı düşme olasılığı ve düşme sonucu oluşacak yaralanmanın şiddeti; gürültülü ortamda çalışma tehlikesinden kaynaklanan kalıcı işitme kaybı olasılığı ve bu kaybın etkisi.

İSG çalışmalarının amacı, tehlikeleri kaynağında yok etmek veya riskleri kabul edilebilir bir düzeye indirmektir.

• İş Kazası: İşyerinde veya işin yürütümü sırasında meydana gelen, ani ve beklenmedik bir olay sonucu ölüme, yaralanmaya veya sağlık sorununa yol açan durumdur.
• Meslek Hastalığı: İşin niteliği veya çalışma koşulları nedeniyle tekrarlanan maruziyetler sonucu ortaya çıkan, geçici veya kalıcı hastalıklardır (örn: gürültüye bağlı işitme kaybı, silikozis).
• Ramak Kala (Near Miss): İşyerinde meydana gelen, zarar verme potansiyeli olduğu halde yaralanma, ölüm veya maddi hasarla sonuçlanmayan olaydır (örn: düşen bir cismin kimseye çarpmaması). Ramak kala olayların incelenmesi, gelecekteki kazaları önlemek için çok önemlidir.

• Ergonomi: İşin ve çalışma ortamının, insanın anatomik, fizyolojik ve psikolojik özelliklerine uygun hale getirilmesi bilimidir. Amacı, işi insana uydurarak (tersi değil) kas-iskelet sistemi rahatsızlıklarını önlemek, konforu ve verimliliği artırmaktır.
• Kişisel Koruyucu Donanım (KKD / PPE): Çalışanı, işten kaynaklanan risklere karşı koruyan, giyilen, takılan veya tutulan her türlü araç, gereç ve cihazdır (baret, gözlük, eldiven, maske, emniyet kemeri vb.). Kontrol hiyerarşisinde en son başvurulacak yöntemdir.

Türkiye'deki temel İSG mevzuatı 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu'dur. Bu kanun, işverenlere proaktif bir yaklaşımla İSG önlemleri alma yükümlülüğü getirmiştir.

İşverenin Temel Yükümlülükleri:

• Risk değerlendirmesi yapmak/yaptırmak.
• Gerekli tüm İSG tedbirlerini almak, organizasyonu yapmak, araç-gereci sağlamak.
• Çalışanları bilgilendirmek ve eğitmek.
• İSG profesyonelleri (uzman, hekim) görevlendirmek veya OSGB'den hizmet almak.
• Sağlık gözetimi sağlamak.
• Acil durum planları hazırlamak ve tatbikat yapmak.
• Çalışan katılımını sağlamak.
• Kaza ve hastalık kayıtlarını tutmak ve bildirmek.

Çalışanların Yükümlülükleri:

• Alınan İSG tedbirlerine uymak.
• Kendilerinin ve başkalarının güvenliğini tehlikeye atmamak.
• Ekipmanları ve KKD'yi doğru kullanmak.
• Tehlikeli durumları derhal bildirmek.
• İşverenle ve temsilcilerle işbirliği yapmak.

Çalışanların ayrıca ciddi ve yakın tehlike durumunda çalışmaktan kaçınma hakkı bulunmaktadır.

ISO 45001, İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemleri için uluslararası kabul görmüş bir standarttır. Kuruluşların İSG risklerini yönetmeleri, yasal şartlara uymaları ve performanslarını sürekli iyileştirmeleri için bir çerçeve sunar. PUKÖ (Planla-Uygula-Kontrol Et-Önlem Al) döngüsüne dayanır ve liderlik, çalışan katılımı, risk/fırsat yönetimi gibi konuları vurgular. Sertifikasyonu, kuruluşun İSG'ye verdiği önemi gösterir.

Genel kabul görmüş 5 adımlı süreç:

1. Tehlikelerin Belirlenmesi: İşyerinde neyin zarar verme potansiyeli olduğunu bulma (fiziksel, kimyasal, biyolojik, ergonomik, psikososyal faktörler, iş süreçleri, ekipmanlar vb.). Gözlem, kontrol listeleri, çalışan görüşleri, kaza analizleri kullanılır.
2. Risk Altındaki Kişilerin ve Zararın Belirlenmesi: Her tehlikeden kimlerin (çalışanlar, ziyaretçiler, alt işverenler vb.) ve nasıl (yaralanma, hastalık vb.) zarar görebileceğini analiz etme.
3. Risklerin Değerlendirilmesi ve Önceliklendirme: Mevcut kontrol önlemlerini dikkate alarak her riskin gerçekleşme olasılığı ve potansiyel şiddetini değerlendirme. Genellikle bir risk matrisi (örn: 3x3, 5x5) kullanılarak risk seviyesi (Düşük, Orta, Yüksek) belirlenir. Yüksek riskler önceliklendirilir.
4. Kontrol Önlemlerinin Belirlenmesi ve Uygulanması: Kabul edilemez bulunan riskleri ortadan kaldırmak veya azaltmak için Kontrol Hiyerarşisine uygun önlemler belirleme (Yok etme, İkame, Mühendislik, İdari, KKD). Bu önlemleri içeren bir eylem planı hazırlama ve uygulama.
5. Gözden Geçirme ve Güncelleme: Risk değerlendirmesini düzenli aralıklarla veya iş koşullarında önemli değişiklikler olduğunda (yeni makine, yeni süreç, kaza sonrası vb.) gözden geçirme ve güncelleme. Alınan önlemlerin etkinliğini kontrol etme.

# Risk Matrisi Örneği (Konsept)
#
#          Şiddet ->  Çok Hafif | Hafif | Orta  | Ciddi | Çok Ciddi
# Olasılık V V V      (1)       (2)     (3)     (4)     (5)
# ------------------------------------------------------------------
# Çok Yüksek (5)      Orta(5)   Orta(10) Yüksek(15) Yüksek(20) Yüksek(25)
# Yüksek     (4)      Düşük(4)  Orta(8)  Orta(12)  Yüksek(16) Yüksek(20)
# Orta       (3)      Düşük(3)  Düşük(6) Orta(9)   Orta(12)  Yüksek(15)
# Düşük      (2)      Düşük(2)  Düşük(4) Düşük(6)  Orta(8)   Orta(10)
# Çok Düşük  (1)      Düşük(1)  Düşük(2) Düşük(3)  Düşük(4)  Orta(5)
#
# (Risk Skorları ve Seviyeleri (Düşük/Orta/Yüksek) kuruma göre tanımlanır)
                     

Risk değerlendirmesi, İSG uzmanı, işyeri hekimi, çalışan temsilcileri ve ilgili bölüm yöneticilerinden oluşan bir ekiple yapılmalıdır.

En etkili olandan en az etkili olana doğru:

1. Yok Etme (Elimination): Tehlikeyi tamamen ortadan kaldırmak. (Örn: Tehlikeli kimyasalı kullanmamak).
2. İkame Etme (Substitution): Tehlikeli olanı daha az tehlikeli olanla değiştirmek. (Örn: Solvent bazlı boya yerine su bazlı boya).
3. Mühendislik Kontrolleri (Engineering Controls): Tehlikeyi kaynağında izole etmek veya azaltmak için fiziksel değişiklikler yapmak. (Örn: Makine koruyucuları, havalandırma).
4. İdari Kontroller (Administrative Controls): İnsanların çalışma şeklini değiştirmek. (Örn: Güvenli çalışma prosedürleri, eğitim, uyarı işaretleri, iş rotasyonu).
5. Kişisel Koruyucu Donanım (PPE): Çalışanı tehlikeden koruyacak bariyerler sağlamak. (Örn: Baret, eldiven, maske). Bu, en son çaredir ve diğer yöntemler uygulandıktan sonra kalan riske karşı kullanılır.

Hiyerarşinin üst basamaklarındaki kontroller (Yok Etme, İkame, Mühendislik) daha güvenilir ve etkilidir çünkü insan davranışına daha az bağımlıdırlar. KKD ise tamamen doğru kullanıma ve bakıma bağlıdır.

Enerji kaynaklı veya çevresel koşullardan doğan tehlikelerdir.

• Gürültü: Kontrolü: Kaynağında azaltma, izolasyon, kulaklık/tıkaç.
• Titreşim: Kontrolü: Düşük titreşimli alet seçimi, sönümleme, maruziyet süresini kısaltma.
• Termal Konfor (Sıcak/Soğuk): Kontrolü: İklimlendirme, havalandırma, uygun giysi, mola.
• Aydınlatma: Kontrolü: Yeterli ve uygun (doğal/yapay) aydınlatma, parlama önlemleri.
• Radyasyon: Kontrolü: Kaynak koruması, mesafe, süre kısıtlaması, KKD.
• Basınç Farklılıkları: Kontrolü: Özel prosedürler, dekompresyon odaları, uygun ekipman.
• Kayma/Takılma/Düşme: Kontrolü: Zemin düzeni, temizlik, engellerin kaldırılması, korkuluklar, KKD (yüksekte çalışma).

Zararlı kimyasal maddelere maruziyetten kaynaklanır.

• Maruziyet Yolları: Solunum, Cilt/Göz Teması, Yutma.
• Kontrolü: Tehlikesizle ikame, kapalı sistemler, havalandırma (Müh.), SDS/MSDS bilgilendirmesi, etiketleme, depolama, güvenli çalışma prosedürleri (İdari), solunum maskesi, eldiven, gözlük, koruyucu giysi (KKD).

Mikroorganizmalar (bakteri, virüs, mantar) veya diğer biyolojik ajanlardan kaynaklanır.

• Riskli Sektörler: Sağlık, laboratuvar, tarım, atık yönetimi.
• Kontrolü: Hijyen (el yıkama), sterilizasyon/dezenfeksiyon, havalandırma, aşılama, uygun atık yönetimi, KKD (eldiven, maske, önlük).

İşin çalışana uyumsuzluğundan kaynaklanan, özellikle kas-iskelet sistemi rahatsızlıklarına yol açan risklerdir.

• Risk Faktörleri: Tekrarlayan hareket, uygunsuz duruş, aşırı güç, elle taşıma, titreşim, kötü iş istasyonu tasarımı.
• Kontrolü: İş istasyonu düzenlemesi, otomasyon, mekanik yardımcılar, iş rotasyonu, mola/egzersiz, eğitim, ergonomik alet kullanımı.

İşin içeriği, organizasyonu ve çalışma ortamından kaynaklanan, stres, tükenmişlik gibi sorunlara yol açabilen risklerdir.

• Risk Faktörleri: İş yükü/baskısı, kontrol eksikliği, rol belirsizliği, sosyal destek azlığı, mobbing, şiddet, iş güvencesizliği, monotonluk.
• Kontrolü: İş yükü yönetimi, çalışanlara özerklik tanıma, rolleri netleştirme, destekleyici iletişim, adil yönetim, katılımı teşvik etme, çatışma çözümü, esnek çalışma (uygunsa).

Doğrudan kazalara yol açma potansiyeli yüksek tehlikelerdir.

• Makineler: Kontrolü: Koruyucular, acil durdurma butonları, LOTO prosedürleri, bakım.
• Elektrik: Kontrolü: Uygun tesisat, topraklama, yalıtım, yetkili personel, KKD.
• Yangın/Patlama: Kontrolü: Yanıcı/parlayıcı madde kontrolü, algılama/alarm/söndürme sistemleri, eğitim, acil durum planı.
• Yüksekte Çalışma: Kontrolü: Öncelikle yerden çalışma imkanı arama, korkuluklar, iskeleler, platformlar, düşüş durdurma sistemleri (KKD).
• Kapalı Alanlar: Kontrolü: Giriş öncesi ölçüm, havalandırma, izin sistemi, gözlemci, kurtarma planı.
• Trafik (İşyeri İçi/Dışı): Kontrolü: Yolların belirlenmesi, hız sınırları, işaretlemeler, görünürlük (yelek), eğitim.

• Acil Durum Planları: Olası tüm acil durum senaryoları için ayrıntılı, anlaşılır ve güncel planlar hazırlanmalıdır. Bu planlar kaçış yollarını, toplanma alanlarını, acil durum ekiplerinin görevlerini, iletişim yöntemlerini ve müdahale prosedürlerini içermelidir.
• Eğitim: Tüm çalışanlar acil durum planları, tahliye yolları, alarm sistemleri ve temel müdahale yöntemleri (yangın söndürücü kullanımı, basit ilk yardım) konusunda düzenli olarak eğitilmelidir.
• Tatbikatlar: Planların etkinliğini test etmek, eksiklikleri görmek ve çalışanların pratik kazanmasını sağlamak için düzenli (genellikle yılda en az bir) tahliye ve acil durum tatbikatları yapılmalıdır.
• Ekipman Kontrolü: Yangın söndürücüler, alarmlar, acil çıkış kapıları, ilk yardım malzemeleri gibi ekipmanların periyodik kontrol ve bakımları aksatılmamalıdır.

• Liderlik ve Taahhüt: Yönetimin İSG'ye sadece sözde değil, eylemleriyle de (kaynak ayırma, katılım gösterme, örnek olma) öncelik vermesi.
• Çalışan Katılımı: Çalışanların İSG ile ilgili karar alma süreçlerine aktif katılımı, görüşlerinin alınması ve teşvik edilmesi.
• Açık İletişim ve Güven: Tehlikelerin, ramak kalaların ve endişelerin rahatça rapor edilebildiği, suçlama yerine öğrenmeye odaklanan, karşılıklı güvene dayalı bir ortam.
• Paylaşılan Sorumluluk: İSG'nin sadece uzmanların değil, herkesin sorumluluğu olduğunun benimsenmesi.
• Sürekli Öğrenme ve İyileştirme: Kazalardan ve olaylardan ders çıkararak süreçleri ve uygulamaları sürekli geliştirmeye odaklanma.
• Tanıma ve Takdir: Güvenli davranışların ve İSG'ye katkıların fark edilmesi ve takdir edilmesi.
• Proaktif Yaklaşım: Reaktif olmak yerine, riskleri önceden belirleyip önleyici tedbirler almaya odaklanma.

• Yönetimin görünür liderliği.
• Net İSG politikaları ve ölçülebilir hedefler belirleme.
• Etkili, sürekli ve ilgi çekici İSG eğitimleri.
• Çalışan temsilciliği ve İSG kurullarını etkinleştirme.
• Kolay ve teşvik edici raporlama sistemleri kurma (ramak kala vb.).
• Başarıları ve iyi uygulamaları kutlama.
• İSG performansını düzenli olarak değerlendirme ve şeffafça paylaşma.
• Geri bildirim mekanizmalarını açık tutma.

Güçlü bir İSG kültürü, en etkili güvenlik önlemidir ve zamanla inşa edilir.